विगत केही दशकदेखि सिर्सिया नदी मद्दतको लागि पुकार गरिरहेको छ, प्रदूषण र उपेक्षाबाट पिडित हुँदै। एक पटक यो नदी शहरको आवश्यकताहरू र उत्सवहरूको लागि सदैव त्यहाँ हुने थियो, अब यसले सोध्छ किन यसलाई छोडिएको छ।
नेपालका रामबनजंगलका पथलहिया डाँडाबाट उत्पन्न, सिर्सिया नदी बारा र पर्सा जिल्लाहरू हुँदै बग्छ, रक्सौलमा भारत प्रवेश गर्छ, र अन्ततः बुढी गण्डक (सिकरहना)सँग सुगौली, पूर्वी चम्पारण जिल्लामा मिल्छ। नदीको यात्रा नेपालमा १५ किमी र भारतमा २० किमी फैलिएको छ, अन्ततः पवित्र गंगा नदीमा विलय हुन्छ। ऐतिहासिक महत्त्व र वर्तमान अवस्थाको संकट ऐतिहासिक रूपमा, सिर्सिया नदीको पानी, बन जंगलका खनिज र जडिबुटीहरूले भरिएको, पेटका रोग र घाउहरू निको पार्न विश्वास गरिन्थ्यो। बिरगंज शहर यसका किनारमा विकास भयो, कृषि, स्नान, घरेलु प्रयोग, र सांस्कृतिक अभ्यासहरूको लागि यसको पानीमा निर्भर हुँदै।
यद्यपि, नदी अहिले गम्भीर रूपमा प्रदूषित छ, जसका कारण तरकारी खेती रोकिएको छ र जलीय जीवन हराएको छ। प्रदूषणलाई छाल प्रशोधन, डिस्टिलरी, कपडा, घ्यू, र साबुन निर्माण जस्ता विभिन्न उद्योगहरूको फोहोर र रसायनहरूसँग जोडिएको छ। आर्सेनिक, फ्लोराइड, र मरकरी जस्ता खतरनाक रसायनहरू नदीमा फालिन्छ, जसले जापानको मिनामाटा रोग जस्तै गम्भीर स्वास्थ्य जोखिमहरू निम्त्याउँछ।
यूनिसेफका अनुसार, हरेक दिन पानी सम्बन्धी रोगहरूबाट करिब ४,००० मानिसहरू मर्छन्, जसमा पाँच वर्षभन्दा कम उमेरका १,००० भन्दा बढी बालबालिकाहरूको मृत्यु हुन्छ। स्थानीय समुदाय र वातावरणमा प्रभाव सिर्सिया नदीको कोर्समा रहेका गाउँहरू जस्तै सिमरा, बकुलिया, लोहुसन्डा, र अन्य धेरै प्रदूषणबाट ठूलो असर पाएका छन्। ढल र औद्योगिक फोहोरको उचित व्यवस्थापनको अभावले स्थिति झनै खराब बनाएको छ, नदीको प्रवाह र मोटाई कम गर्दै। बि.आर.ए. बिहार विश्वविद्यालयको जूलोजी विभाग र नेपालको टी.यू. वातावरण विभागद्वारा गरिएको अनुसन्धानले नदीको पानीको गुणस्तर निकै खराब भएको देखाएको छ, जलीय जीवन नभएको र एनईपीबायोस स्कोर अनुसार अस्वस्थ वर्ग I-II कोटीमा पर्ने।
सांस्कृतिक र धार्मिक महत्त्व धार्मिक रूपमा हिन्दू बाहुल्य क्षेत्रमा, सिर्सिया नदी धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व राख्थ्यो, विशेष गरी छठ पर्वका लागि। यद्यपि, प्रदूषणले नदीलाई यसको पवित्रताबाट वञ्चित गरिदिएको छ, जसले गर्दा मानिसहरूले आफ्नो परम्पराहरूसँग जोडिन र उत्सव मनाउन सकेका छैनन्।
बिरगंजमा धेरै हिन्दू संगठनहरूको उपस्थिति भए तापनि, कुनै पनि संगठनले नदीको संकटलाई प्रभावकारी रूपमा सम्बोधन गर्न सकेको छैन। कानुनी उपाय र कार्यान्वयन नेपालका कानुनहरू, जस्तै फौजदारी संहिता २०१७ को धारा १११, जल प्रदूषणका लागि कडा सजायहरू लगाउँछ। अपराधीहरूलाई पानीका स्रोतहरू प्रदूषित गरेको वा वातावरणमा प्रतिकूल असर पारेको आरोपमा जेल सजाय र जरिवाना लगाइन्छ। यी कानुनहरू भए तापनि, कार्यान्वयन अभाव छ, र नदीको नजिक कारखाना, घर, र पसलहरूको लागि उचित वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन (EIA) गरिँदैन। वैश्विक र धार्मिक दृष्टिकोणहरूमा वातावरणीय संरक्षण विभिन्न धार्मिक शिक्षाहरूले वातावरणीय संरक्षणको महत्त्वलाई जोड दिन्छन्।
उदाहरणका लागि: इसाई धर्मले परमेश्वरको सृष्टिको जिम्मेवार व्यवस्थापनको वकालत गर्दछ। इस्लामले मानिसहरूलाई पृथ्वीको संरक्षकको रूपमा सिकाउँछ, सन्तुलन र मितव्ययिता जोड दिन्छ। हिन्दू धर्मले प्रकृतिलाई पवित्र मान्छ, सबै जीवहरूमा अहिंसा (अहिंसा) प्रवर्द्धन गर्दछ। बौद्ध धर्मले सबै जीवनको आपसी सम्बन्धलाई हाइलाइट गर्दछ, वातावरणप्रतिको सम्मानलाई प्रवर्द्धन गर्दछ। यहूदी धर्मले संसारको मर्मत (तिक्कुन ओलाम) र अनावश्यक विनाश (बाल ताश्चित) निषेध गर्न प्रोत्साहित गर्दछ।
स्वदेशी धर्महरूले प्रकृतिसँग सामञ्जस्यमा बाँच्न र यसको आध्यात्मिक सन्तुलन कायम राख्न जोड दिन्छन्। सिख धर्मले सृष्टिको एकतालाई प्रवर्द्धन गर्दछ र वातावरणीय हानि कम गर्न सरल जीवनको वकालत गर्दछ। निष्कर्ष: सिर्सिया नदीलाई बचाउन आह्वान सिर्सिया नदीको स्थिति चेतावनीको घण्टी हो। विश्वव्यापी रूपमा ०.३७% मात्र ताजा पानी उपलब्ध रहेको अवस्थामा, यो अमूल्य स्रोतको सुरक्षा अत्यावश्यक छ।
सिर्सिया नदीलाई पुनर्स्थापना गर्न, धार्मिक र सांस्कृतिक मूल्यहरूलाई कायम राख्न, र भविष्यका पुस्ताहरूका लागि स्वस्थ वातावरण सुनिश्चित गर्न सामूहिक कार्य आवश्यक छ। वातावरण बचाऔं, पानी बचाऔं।
