नयाँ दिल्ली –
जम्मू–कश्मीरको पहलगाममा भएको आतंकवादी हमलापछि भारत र पाकिस्तानबीच तनाव चुलिएको छ। यसैबीच, भारतको गृह मन्त्रालयले देशभरका २४४ जिल्लामा भोलि, अर्थात् २०२५ मे ७ मा, नागरिक सुरक्षा मोक ड्रिल आयोजना गर्न निर्देशन दिएको छ। यो मोक ड्रिल सन् १९७१ को भारत–पाकिस्तान युद्धपछिको सबैभन्दा ठूलो नागरिक सुरक्षा अभ्यास हो, जसले युद्धजस्तो आपतकालीन अवस्थामा जनता, प्रशासन र सुरक्षा निकायलाई तयार पार्ने लक्ष्य राखेको छ।
पहलगाम हमला र भारत–पाकिस्तान तनाव
गत अप्रिल २२, २०२५ मा जम्मू–कश्मीरको पहलगाममा भएको आतंकवादी हमलामा २६ जनाको ज्यान गएको थियो, जसमा अधिकांश पर्यटक थिए। यो हमला पाकिस्तानस्थित आतंकवादी समूहसँग जोडिएको आशंकामा भारतले कडा कदम चालेको छ। भारतले सिन्धु जल सन्धि (इन्डस वाटर्स ट्रीटी) स्थगन गरेको छ, जसले पाकिस्तानको जल आपूर्तिमा ठूलो प्रभाव पार्नेछ। साथै, अटारी–वाघा सीमामा रहेको एकीकृत जाँच चौकी बन्द गरिएको छ, र पाकिस्तानी नागरिकका लागि सार्क भिसा छूट योजना रद्द गरिएको छ। यी कदमले दुई देशबीचको तनावलाई थप गहिरो बनाएको छ।
मोक ड्रिल: के–के हुनेछ?
गृह मन्त्रालयले मे २ मा जारी गरेको निर्देशनअनुसार यो मोक ड्रिल सिभिल डिफेन्स रूल्स, १९६८ अन्तर्गत सञ्चालन हुनेछ। यो अभ्यासले युद्ध, मिसाइल आक्रमण वा हवाई हमलाजस्ता आपतकालीन अवस्थामा नागरिक र सरकारी प्रणालीको प्रतिक्रिया जाँच्ने छ। मोक ड्रिलमा निम्न गतिविधिहरू समावेश हुनेछन्:
- हवाई साइरन परीक्षण: हवाई खतराको चेतावनी दिन साइरन प्रणालीको प्रभावकारिता जाँच गरिनेछ। नागरिकहरूलाई साइरन सुनेपछि आश्रय लिन प्रेरित गरिनेछ।
- ब्ल्याकआउट अभ्यास: रातको समयमा हवाई आक्रमणबाट बच्न शहरहरूमा बत्ती निभाएर ब्ल्याकआउट सिमुलेसन गरिनेछ। यो अभ्यासले शत्रुको हवाई निगरानीबाट बच्न सहयोग गर्छ।
- लुकावट अभ्यास: पावर प्लान्ट, सञ्चार केन्द्र, सैन्य अड्डा र अन्य महत्त्वपूर्ण पूर्वाधारलाई हवाई वा उपग्रह निगरानीबाट जोगाउन लुकावट (क्यामोफ्लाज) अभ्यास गरिनेछ।
- निकासी अभ्यास: खतरनाक क्षेत्रबाट नागरिकहरूलाई सुरक्षित स्थानमा सार्ने योजनाको रिहर्सल गरिनेछ। यो अभ्यासले आपतकालीन निकासीको प्रभावकारिता जाँच गर्नेछ।
- नागरिक सुरक्षा प्रशिक्षण: विद्यालय, कलेज, कार्यालय र सामुदायिक केन्द्रहरूमा नागरिकहरूलाई आश्रय लिने, प्राथमिक उपचार प्रदान गर्ने र आपतकालमा शान्त रहने प्रशिक्षण दिइनेछ। राष्ट्रिय क्याडेट कोर (एनसीसी), राष्ट्रिय सेवा योजना (एनएसएस), नेहरू युवा केन्द्र संगठन (एनवाइकेएस) र अन्य स्वयंसेवकहरू यो प्रशिक्षणमा सहभागी हुनेछन्।
किन महत्त्वपूर्ण छ यो मोक ड्रिल?
यो मोक ड्रिलले भारतको नागरिक सुरक्षा तयारीलाई बलियो बनाउने लक्ष्य राखेको छ। सन् १९७१ को युद्धपछि पहिलो पटक यति ठूलो स्तरमा आयोजना गरिएको यो अभ्यासले निम्न कुराहरूमा जोड दिनेछ:
- नागरिक तयारी: युद्ध वा आतंकवादी हमलाजस्ता अवस्थामा नागरिकहरूको आतंक र भ्रम कम गर्न प्रशिक्षण र अभ्यास।
- प्रशासनिक समन्वय: स्थानीय प्रशासन, प्रहरी, अग्नि नियन्त्रक, स्वास्थ्य सेवा र स्वयंसेवकहरूबीच समन्वय जाँच।
- सुरक्षा पूर्वाधार: बंकर, ट्रेन्च र नियन्त्रण कक्षहरूको अवस्था र कार्यक्षमता मूल्यांकन।
- सार्वजनिक जागरूकता: आपतकालीन अवस्थामा मेडिकल किट, टर्च, मैनबत्ती र नगद तयार राख्न नागरिकहरूलाई प्रोत्साहन।
कुन–कुन क्षेत्रमा हुन्छ मोक ड्रिल?
यो अभ्यास देशभरका २४४ नागरिक सुरक्षा जिल्लाहरूमा सञ्चालन हुनेछ, जसमा सीमा क्षेत्रका राज्यहरू जम्मू–कश्मीर, पञ्जाब, राजस्थान, हिमाचल प्रदेश र गुजरातलाई विशेष प्राथमिकता दिइएको छ। दिल्ली, मुम्बई, चेन्नई, बेंगलुरु, कोलकाता, लखनऊ, भोपाल, ग्वालियर, इन्दौर, श्रीनगर, अनन्तनाग, जम्मूलगायतका शहरहरूमा यो अभ्यास हुनेछ। सीमा क्षेत्रका गाउँहरूमा पनि यो अभ्यास विस्तार गरिनेछ।
सरकारको सन्देश: नआत्तिनुहोस्
गृह मन्त्रालयले यो मोक ड्रिल तत्काल युद्धको संकेत नभएर दीर्घकालीन तयारीको हिस्सा भएको स्पष्ट पारेको छ। नागरिकहरूलाई साइरन, ब्ल्याकआउट वा ट्राफिक अवरोधको समयमा नआत्तिन र स्थानीय प्रशासनसँग सहकार्य गर्न आग्रह गरिएको छ। गृह सचिव गोविन्द मोहनले मे ६ मा भिडियो कन्फरेन्समार्फत सबै राज्यका मुख्य सचिवहरूसँग यो अभ्यासको तयारीबारे छलफल गरेका छन्।
पृष्ठभूमि र रणनीति
पहलगाम हमलापछि प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले हमलाका दोषी र षड्यन्त्रकारीहरूलाई “पृथ्वीको कुनै कुनामा पुगे पनि सजाय दिने” प्रतिबद्धता व्यक्त गरेका छन्। भारतले सिन्धु जल सन्धि स्थगन, अटारी सीमा बन्द र पाकिस्तानी राजनयिकहरूलाई देश छोड्न आदेश दिएर कडा कूटनीतिक कदम चालेको छ। यी कदमहरूले पाकिस्तानमाथि आर्थिक र कूटनीतिक दबाब बढाएको छ।
यो मोक ड्रिल सन् २०२२ को ‘चिन्तन शिविर’ र सन् २०२३ मा गृह सचिवको पत्रमा उल्लेखित नागरिक सुरक्षा सुदृढीकरणको रणनीतिको हिस्सा हो। विशेषगरी सीमा र तटीय क्षेत्रमा नागरिक तयारीलाई बलियो बनाउन जोड दिइएको छ।
नागरिकको भूमिका
गृह मन्त्रालयले नागरिकहरूलाई यो अभ्यासमा सक्रिय सहभागी हुन आह्वान गरेको छ। घरमा मेडिकल किट, टर्च, मैनबत्ती र नगद तयार राख्न सुझाव दिइएको छ। साथै, रेडियो वा सरकारी च्यानलहरूबाट आधिकारिक सूचना सुन्न र स्थानीय प्रशासनको निर्देशन पालना गर्न अनुरोध गरिएको छ।
अपेक्षित प्रभाव
यो मोक ड्रिलले भारतको आपतकालीन तयारीलाई नयाँ उचाइमा पुर्याउने अपेक्षा गरिएको छ। यसले नागरिक र सरकारी निकायहरूबीच समन्वय बढाउन, सुरक्षा पूर्वाधारको कमजोरी पहिचान गर्न र युद्ध वा ठूलो आतंकवादी हमलाको अवस्थामा क्षति कम गर्न मद्दत गर्नेछ। साथै, यसले क्षेत्रीय शान्ति र स्थिरताका लागि भारतको प्रतिबद्धतालाई विश्वसामु प्रदर्शन गर्नेछ।
